Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Instytut Filologii Słowiańskiej

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Maria Bobrownicka

Zdjęcie Marii Bobrownickiej

Profesor Maria Bobrownicka – wybitna uczona, mentorka kilku pokoleń badaczek i badaczy – bez wątpienia należy do grona najważniejszych postaci w historii krakowskiej slawistyki. Poczynione przez Nią ustalenia w istotny sposób określiły rozwój polskiej slawistyki literaturoznawczej i do dzisiaj stanowią cenny punkt odniesienia dla kolejnych generacji. Prace Profesor uczyły i nadal uczą, jak rozumieć Słowiańszczyznę, jakie znaczenie dla współczesności ma poznanie historycznych źródeł i uwarunkowań określonych wyborów kulturowych, jak ważna jest krytyczna analiza zjawisk deformujących kształt tożsamości narodowej. Znajdziemy w nich również nowe sposoby opisu formacji estetycznych literatur słowiańskich, wskazanie na wcześniej niedostrzegane związki między nimi i ich relacje z kontekstem europejskim.

Profesor Maria Bobrownicka urodziła się 8 czerwca 1920 roku w Krakowie i z tym miastem związana była przez całe życie. Po maturze, złożonej w 1938 roku, rozpoczęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, w czasie wojny kontynuowane w jego tajnych, podziemnych strukturach, a zakończone uzyskaniem magisterium w zakresie filologii polskiej w 1946 roku. Studiami slawistycznymi zainteresował ją, jak wspominała, prof. Stanisław Pigoń, zachęcając do zajęcia się twórczością, tłumaczonego w Polsce przez Miriama, czeskiego poety Juliusa Zeyera. Efektem podjętych badań stała się praca doktorska Recepcja Juliusa Zeyera wśród Młodej Polski (1949), wpisująca się w nurt prac slawistycznych poświęconych związkom literatury polskiej z innymi literaturami słowiańskimi. Autorka swoje zainteresowania czeskim neoromantykiem kontynuowała, czego owocem stała się książka Studia nad twórczością Juliusa Zeyera (Kraków 1959), będąca podstawą habilitacji, uzyskanej w 1960 roku.

Jeszcze w czasie studiów związała się z Katedrą Młodszych Literatur Słowiańskich UJ, stopniowo awansowała, a następnie, w 1960 roku objęła kierownictwo Zakładu Nowszych Literatur Słowiańskich przy Katedrze Filologii Słowiańskiej UJ. W roku 1972 uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1990 odebrała mianowanie i tytuł profesora zwyczajnego (swoistym signum temporis jest fakt, że Rada Wydziału Filologicznego UJ wystąpiła z wnioskiem o nadanie tytułu profesora już w 1968 roku, jednak, mimo otrzymania pozytywnych recenzji, ówczesne Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego odesłało dokumentację z niejasną informacją, że wniosek jest nieaktualny). Poza pracą w macierzystym ośrodku, przez pewien czas sprawowała także opiekę nad slawistyką Uniwersytetu Śląskiego oraz aktywnie uczestniczyła w pracach Komitetu Słowianoznawstwa PAN w Warszawie, Komisjach Historycznoliterackiej i Słowianoznawczej PAN w Krakowie, Komisji Środkowoeuropejskiej PAU oraz L’Association Internationale de Littérature Comparée. Współpracowała z ważnymi ośrodkami slawistycznymi w Europie (m.in. Bratysława, Praga, Lublana, Udine, Salzburg), inicjowała i organizowała cenione w międzynarodowym środowisku konferencje. Była promotorką licznych prac magisterskich, promotorką i recenzentką wielu rozpraw doktorskich, część Jej wychowanek i wychowanków podjęła pracę w ośrodkach uniwersyteckich i naukowych. Po przejściu na emeryturę w 1990 roku nadal prowadziła badania, wygłaszała referaty i odczyty, publikowała, wciąż czynnie uczestniczyła w życiu naukowym. Za swoje zasługi została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej.

Dorobek naukowy Profesor Marii Bobrownickiej obejmuje łącznie 245 pozycji, w tym kilka monografii i tomów zbiorowych, wiele artykułów, recenzji, haseł encyklopedycznych. Profesor w swojej działalności badawczej podejmowała zagadnienia rozmaite, dotyczące obszaru rozległego, bardzo zróżnicowanego, rozpatrywała je w perspektywie historycznej i współczesnej, z uwzględnieniem kontekstu komparatystycznego oraz tendencji rozwojowych literatury powszechnej. Jej prace pod względem zakresu tematycznego obejmowały przede wszystkim obszar Słowiańszczyzny zachodniej i południowej, ze szczególną preferencją dla kwestii słowackich, czeskich, chorwackich i słoweńskich, w ostatnich książkach dodatkowo pojawiają się zagadnienia serbskie, bułgarskie, a także polskie i częściowo wschodniosłowiańskie. Teksty te publikowane były nie tylko w języku polskim, ale także w innych językach słowiańskich i zachodnioeuropejskich.

Za jedną z dominant literaturoznawczego podejścia Profesor Bobrownickiej uznać można preferencję dla badań porównawczych. Aspekt ten widoczny jest zarówno w pracach dotyczących konkretnych utworów i autorów, typologii prądów i okresów literackich, kwestii genologicznych, zagadnień dynamiki rozwoju w poszczególnych literaturach słowiańskich w konfrontacji z literaturą europejską, jak również w tekstach poświęconych kwestiom świadomości kulturowej i narodowej obszaru Słowiańszczyzny.

Perspektywa komparatystyki literaturoznawczej obecna jest w pracach poświęconych, m.in. dramaturgii słowiańskiej XX wieku, barokowi i modernizmowi w krajach słowiańskich, klasycystycznemu nurtowi w literaturach zachodnio- i południowosłowiańskich czasów modernizmu, polskiemu i słowackiemu klasycyzmowi. Niezwykle istotnym i cennym rysem studiów Profesor z tego zakresu jest wyraźnie wyeksponowany ich aspekt teoretyczny i metodologiczny. Autorka formułuje konkretne dyrektywy, wyznacza obszary, które wymagają zbadania i opisu, wskazuje kwestie szczególnie trudne oraz sugeruje możliwości ich rozwiązania. Doskonale widać ten sposób rozumienia zadań slawistyki chociażby w studiach Młoda Polska a Slovenská moderna (1972), Problematyka modernizmu w literaturach słowiańskich. Postulaty badawcze (1973), Problemy komparatystycznych badań nad dramaturgią słowiańską (1979). Stworzenie określonej perspektywy widzenia zjawisk, otwarcie drogi do bardziej kompleksowych ujęć – ten aspekt wydaje się najważniejszy. Dodajmy, że w tych propozycjach, mimo wyraźnego zakreślenia obszaru badawczego, wspólnota paradygmatu kulturowego Europy tworzyła podstawową ramę i punkt odniesienia. W artykule Możliwości porównawczych badań nad barokiem w literaturach słowiańskich Profesor pisała o tej perspektywie następująco: „(…) za bardziej istotną od słowiańskości uważam wspólnotę modelową całej kultury europejskiej, w której literatury słowiańskie w różny sposób i w różnym stopniu aktywności współuczestniczą, chociaż same nie wytwarzają jakiejś bardziej bliskiej podgrupy, jakiejś własnej «słowiańskiej» subkultury"1.

Kwestie narodowej i kulturowej tożsamości Słowian, podejmowane intensywniej przez Profesor Bobrownicką od drugiej połowy lat 80. XX wieku, stopniowo stały się centralnym zagadnieniem prowadzonych przez Nią badań. Ich efektem były artykuły, wygłaszane podczas konferencji referaty oraz trzy książki: Narkotyk mitu. Szkice o świadomości narodowej i kulturowej Słowian zachodnich i południowych (Kraków 1995), Pogranicza w centrum Europy. Slavica (Kraków 2003) oraz Patologie tożsamości narodowej w postkomunistycznych krajach słowiańskich. Uwagi o genezie i transformacjach kategorii tożsamości (Kraków 2006), które uznać można za bezprecedensowe i do dzisiaj najbardziej imponujące i wyczerpujące w polskiej nauce opracowanie problematyki kulturowych uwarunkowań oraz historycznych przemian, jakim słowiańskie procesy autoidentyfikacyjne podlegały. Profesor Bobrownicka omówiła wszystkie najistotniejsze elementy kształtujące kultury słowiańskie, m.in. stosunek do dziedzictwa antycznego i tradycji oświeceniowych, rolę mitu słowiańskiego, obecność utopii i tendencji mesjanistycznych, rozumienie kwestii językowych, miejsce folkloru w systemie kultury. Zagadnienia te przedstawiała w perspektywie historycznej, wskazując jednocześnie na konsekwencje, jakie konkretne wybory, wyobrażenia i mity miały, a w niektórych wypadkach nadal mają dla kształtu zbiorowych tożsamości obszaru słowiańskiego. W pracach tych, zawierających wiele zdecydowanych sądów i diagnoz, bardzo wyraźnie zaznaczyło się rozumienie nauki nie jako odizolowanej od rzeczywistości społecznej działalności akademickiej, lecz jako aktywności próbującej tę rzeczywistość w pewien sposób kształtować. Wyjaśniając genezę sympozjum w Castel Gandolfo, zorganizowanego w 1996 roku z inicjatywy Jana Pawła II (z którym, jeszcze jako Karolem Wojtyłą, Profesor Bobrownicka studiowała) oraz potrzebę nowej perspektywy opisu zjawisk kultury, badaczka pisała: „Ten zwrot w badaniach nie jest przypadkowy. To nie jest wynik metodologicznej mody. Zrodziło go bowiem zaniepokojenie, a nawet więcej – przerażenie ogromem zła, jakiego doświadczył i ciągle jeszcze doświadcza człowiek XX wieku. A także tego zła agresywnością, łatwością zdobywania społecznego przyzwolenia, fascynacją nim ze strony szerokich kręgów. Ten niepokój, ta troska prowadzi humanistów ku badaniom korzeni kultur narodowych i procesów zachodzących w zbiorowej świadomości społeczeństw współczesnych, ażeby jakoś to wszystko zrozumieć, rozeznać przyczyny zagrożeń europejskiej kultury i europejskiej tradycji”2.

Licznych problemów podejmowanych przez Profesor nie udało się wspomnieć w ramach tego krótkiego szkicu; odnotujmy jeszcze jedynie książkę Dramat czeski i słowacki na scenach polskich (Wrocław – Warszawa – Kraków 1965), jedną z niewielu pozycji naukowych poświęconych kontaktom teatralnym Polski z innymi krajami słowiańskimi. Pełną bibliografię prac znaleźć można w przygotowanym przez badaczki i badaczy z Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ z okazji jubileuszu dziewięćdziesiątych urodzin Profesor tomie Zrozumieć Słowiańszczyznę (Kraków 2010).

Profesor Maria Bobrownicka zmarła 29 maja 2012 roku. Jej odejście, będąc wielką stratą dla polskiego środowiska slawistycznego, nie było jednak odejściem definitywnym. Pozostały prace Profesor, które są i na pewno jeszcze długo pozostaną aktualną wartością, przynosząc inspiracje, wskazując atrakcyjne kierunki i obszary badań oraz stanowiąc wzór naukowej dyscypliny dla kolejnych pokoleń.

Rafał Majerek

 

 

***

Profesor Maria Bobrownicka bardzo rzadko zdradzała tajniki prywatnego życia. Nie kryła jednak przed koleżankami i kolegami z instytutu swojej małej słabości – w wolnym od zobowiązań naukowych czasie sięgała po powieści kryminalne. Szczególną sympatią darzyła pisarstwo klasyczki gatunku, Agaty Christie, którą pieszczotliwie nazywała Agatką. Zdarzało się, że w domowym księgozbiorze niezbędne publikacje „chowały się” i trzeba było ich dłużej poszukiwać. W zasadzie nigdy nie dotyczyło to tytułów angielskiej autorki kryminałów.

Sama również taką powieść detektywistyczną z kluczem rozgrywającą się w środowisku krakowskich slawistów planowała napisać, szczegółów jednak nigdy nie zdradziła. To, że Jej się nie udało sfinalizować pomysłu, tłumaczyła – cytując frazę autorstwa gaździny z Gubałówki, u której spędzała wakacyjne letnie miesiące, powiedzonkiem - nie ma kiej.

Barbara Suchoń-Chmiel

 

  1. M. Bobrownicka, Możliwości porównawczych badań nad barokiem w literaturach słowiańskich, „Slavia Occidentalis” 1989/1990, t. 46/47, s. 9.
  2. M. Bobrownicka, Zamiast podsumowania [w:] Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów. Sympozjum w Castel Gandolfo 19-20 sierpnia 1996, red. M. Bobrownicka, L. Suchanek, F. Ziejka, Kraków 1997, s. 209.