Pani Profesor Teresa Zofia Orłoś (20.02.1930 – 11.11.2009), dla najbliższych Teś, przez studentów nazywana niekiedy od inicjałów imion Tezetą, była osobą niezwykle zaangażowaną w pracę naukową, której pozostała wierna do końca życia. Ostatnią publikacją, której wydania niestety nie doczekała, był Wielki czesko-polski słownik frazeologiczny. Zdążyła jednak przygotować ostateczną wersję słownika i do końca, również w czasie choroby, czuwała nad jego wydaniem.
Od początku pracy zawodowej związana była z krakowską slawistyką i Krakowem, w którym mieszkała przez większość swojego życia. Urodziła się we Lwowie, gdzie spędziła pierwsze lata życia i gdzie podczas okupacji hitlerowskiej zginęli Jej najbliżsi: rodzice i siostra. Jej samej udało się uratować i wyjechać do Warszawy, a po wojnie do wujostwa w czeskiej Pradze, gdzie uczęszczała do gimnazjum ogólnokształcącego. Wiosną 1950 roku zdała maturę i przyjechała na studia do Polski. Wybrała Kraków i studia na otwartej właśnie na Uniwersytecie Jagiellońskim filologii słowiańskiej (specjalność: filologia czeska). Od początku dała się poznać jako niezwykle pracowita i sumienna studentka. Bardzo dobre wyniki w nauce oraz doskonała znajomość języka czeskiego spowodowały, że prof. Tadeusz Lehr-Spławiński, ówczesny kierownik Katedry Filologii Słowiańskiej, już w trakcie studiów zaproponował Jej pracę w Katedrze (od czwartego roku studiów pracowała jako zastępca asystenta, a od piątego jako asystent kontraktowy).
10 czerwca 1955 roku pomyślnie zdała egzamin magisterski i rozpoczęła pracę w Katedrze Filologii Słowiańskiej, najpierw na stanowisku asystenta, następnie adiunkta, a od roku 1977 docenta. Dziesięć lat później, w roku 1987, została profesorem nadzwyczajnym, a w roku 1993 została mianowana na stanowisko profesora zwyczajnego. W obecnym Instytucie Filologii Słowiańskiej UJ pełniła również obowiązki administracyjne: w latach 1988–1991 była wicedyrektorem Instytutu, a w roku 1994 została kierownikiem utworzonej wówczas Katedry Filologii Czeskiej i Łużyckiej (funkcję tę pełniła do roku 2001). Na emeryturę przeszła w 2000 roku, ale na Uniwersytecie Jagiellońskim pracowała do roku 2003, najpierw na 1/2, a następnie na 1/3 etatu. Uwzględniając więc również Jej pracę w czasie ostatnich lat studiów, z uniwersytetem zawodowo związana była 50 lat. W rzeczywistości jednak znacznie dłużej – jako kierownik zespołu grantowego obecna była w Instytucie Filologii Słowiańskiej do końca życia.
Prof. zw. dr hab. Teresa Zofia Orłoś należała do grona wybitnych językoznawców bohemistów. Pozostawiła po sobie bogaty dorobek – ponad 170 publikacji, w tym 15 pozycji książkowych (5 opracowań przygotowanych we współautorstwie) z zakresu historii języka czeskiego, leksykologii, a w ostatnim czasie frazeologii w ujęciu kontrastywnym czesko-polskim. Wkład Profesor Teresy Zofii Orłoś w bohemistykę jest ogromny. Wybitne dokonania, które przyniosły Jej szerokie uznanie w polskiej i zagranicznej slawistyce, były wielokrotnie nagradzane. Za swoje osiągnięcia naukowe otrzymała m.in. Złoty Krzyż Zasługi oraz Krzyż Kawalerski Polonia Restituta.
Profesor Teresa Zofia Orłoś aktywnie uczestniczyła również w pracach różnych komisji naukowych, m.in. Komisji Językoznawstwa PAN, Komisji Słowianoznawstwa PAN, Komisji Środkowoeuropejskiej PAU oraz Komisji Frazeologicznej przy Komitecie Językoznawstwa PAN.
Działalność naukowo-badawcza prof. Teresy Zofii Orłoś koncentrowała się początkowo wokół historii czeskiego języka literackiego, w szczególności rozwoju słownictwa czeskiego w XIX wieku, wpływu języków słowiańskich na kształtowanie się czeskiej leksyki oraz wokół wzajemnych czesko-polskich kontaktów językowych. Wynikiem tych zainteresowań były prace: Zapożyczenia polskie w słowniku Jungmanna (1967), na podstawie której w roku 1964 otrzymała stopień doktora nauk humanistycznych, oraz Zapożyczenia słowiańskie w czeskiej terminologii botanicznej i zoologicznej (1972). Druga publikacja stała się podstawą do nadania Jej w roku 1972 stopnia doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa (za tę książkę otrzymała w roku 1974 nagrodę Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki). Inne prace z tej dziedziny, to m.in. Polonizmy w czeskim języku literackim (1987), Studia bohemistyczne (cz. 1 i 2, 1992), Tysiąc lat czesko-polskich związków językowych (1993; opracowanie na podstawie wydanej wcześniej popularnonaukowej broszury Polsko-czeskie związki językowe (1980) oraz Czeskie odrodzenie narodowe i językowe (2000). Na szczególną uwagę zasługują Studia bohemistyczne, zwłaszcza część I zawierająca m.in. opis odkrytego w zbiorach Biblioteki Seminarium Duchownego w Tarnowie staroczeskiego rękopisu Nowego Testamentu (tzw. rękopis „morawski”), a ponadto analizę odkrytych przez prof. Orłoś rękopisów staroczeskich z depozytu berlińskiego Biblioteki Jagiellońskiej, przede wszystkim zaś szczegółowy opis fragmentu staroczeskiego Nowego Testamentu oraz fotokopię wraz z transkrypcją tego zabytku.
Pani Profesor często mówiła, że ważne jest, by robić w życiu to, co się lubi. Ona sama miała szczęście robić właśnie to, co lubiła. Potwierdzają to Jej życie, praca i dokonania. Z pewnością właśnie pracę naukową zaliczała do aktywności, której nie traktowała tylko i wyłącznie jak obowiązek, ale również przyjemność, której w pełni się oddawała. Świadczyć o tym może fakt, że nawet po przejściu na emeryturę, była niezwykle aktywna naukowo. Ten czas wypełniła Jej praca w grantach, których była autorką i kierownikiem (skład zespołu: T.Z. Orłoś, E. Lotko, H. Wróbel, D. Bielec, R. Bura, J. Korbut). Pierwszy projekt badawczy pt. „Pozorna ekwiwalencja językowa czesko-polska” przyniósł opracowanie tego zagadnienia w postaci dwóch publikacji książkowych przygotowanych pod redakcją Pani Profesor; w roku 2003 ukazał się Czesko-polski słownik zdradliwych wyrazów i pułapek frazeologicznych, a rok później Czesko-polska pozorna ekwiwalencja językowa. Pierwsza książka jest najobszerniejszym jak dotychczas słownikiem tego typu par wyrazów i frazeologizmów, druga zaś pomyślana została jako skrypt dla studentów (zarówno polskich bohemistów, jak i czeskich polonistów) i omawia zagadnienia dotyczące przede wszystkim pozornej ekwiwalencji gramatycznej.
W latach 2003–2006 prof. Orłoś kierowała zespołem grantowym przygotowującym „Wielki czesko-polski słownik frazeologiczny”. Temat projektu wynikał z wcześniejszych zainteresowań Pani Profesor frazeologią. W roku 1996 bowiem wraz z Joanną Hornik wydała Czesko-polski słownik skrzydlatych słów, który spotkał się z życzliwym przyjęciem ze strony recenzentów i czytelników. Już wcześniej jednak, bo od lat 80., publikowała artykuły dotyczące frazeologii czeskiej, w tym wiele w ujęciu kontrastywnym czesko-polskim. Ich poszerzone i zaktualizowane wersje ukazały się w 2005 roku w zbiorze Studia z frazeologii czeskiej i polskiej. Praca nad czesko-polskim słownikiem frazeologicznym okazała się niezwykle żmudna i czasochłonna. Został on wydany w roku 2009, kilka tygodni po śmierci Pani Profesor. Dla nas, współpracowników, było niezwykle przykre, że nie mogliśmy wspólnie z Panią Profesor, pomysłodawczynią i kierownikiem projektu, cieszyć się efektem naszej pracy.
Pani Profesor Teresa Zofia Orłoś pozostawiła po sobie cenny dorobek naukowy, a także liczne rzesze wychowanków. Sądzę, że najbliżsi uczniowie zapamiętają Ją jako wykładowcę wymagającego, ale przy tym życzliwego, który zawsze znajdował czas dla swoich studentów i doktorantów. Przyjaciele i bliscy współpracownicy wspominają Panią Profesor jako osobę uzdolnioną plastycznie, lubiącą dzielić się wytworami swojej pracy: początkowo była to sztuczna biżuteria, później – aniołki z modeliny lub pieczone z ciasta i malowane. Z okazji świąt Bożego Narodzenia byliśmy więc obdarowywani aniołkami: małymi, dużymi, stojącymi i do zawieszenia, tymi zwykłymi, ale też aniołkami-Szwejkami (czasami z kuflem piwa w ręce). Jego Magnificencja, Rektor Franciszek Ziejka, otrzymał zaś pewnego roku aniołka w todze z kołnierzem z gronostajów. Z pewnością zapamiętamy Panią Profesor również jako osobę niepozbawioną poczucia humoru.
Renata Bura
Aniołki profesor Teresy Zofii Orłoś
