Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Pomiń baner

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Mieczysław Małecki

Zdjęcie Mieczysława Małeckiego

14 lipca 1903 roku urodził się Mieczysław Małecki, wybitny polonista i slawista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako tekst wspomnieniowy zamieszczamy artykuł innego krakowskiego slawisty, Profesora Jerzego Ruska, który tak wspominał Profesora Mieczysława Małeckiego w stulecie jego urodzin*.

W roku 2003 przypada setna rocznica urodzin profesora Mieczysława Małeckiego, polonisty i slawisty, dialektologa, prekursora studiów bałkanistycznych, współautora Atlasu językowego polskiego Podkarpacia, pierwszego atlasu gwarowego w świecie słowiańskim, kierownika tajnego nauczania na Uniwersytecie Jagiellońskim, więźnia obozów w Sachsenhausen i Dachau, członka Polskiej Akademii Umiejętności, dyrektora Studium Słowiańskiego UJ, zmarłego w 1946 roku w wieku 43 lat. Przypomnijmy sylwetkę i dokonania naukowe tego wielkiego uczonego, gorącego patrioty i wyjątkowego człowieka.

Mieczysław Bronisław Małecki urodził się 14 lipca 1903 roku w Mielcu z ojca Michała, lekarza weterynarii i matki Bronisławy z Grodeckich. Gimnazjum klasyczne, rozpoczęte w 1915 roku w Złoczowie, ukończył w Nowym Targu w 1923 roku. Maturę zdał z wynikiem celującym. W latach 1923–1927 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim filologię polską i słowiańską oraz romanistykę jako przedmiot poboczny. Jego profesorami byli Ignacy Chrzanowski, Jan Łoś, Jan Rozwadowski, Kazimierz Nitsch i Stanisław Wędkiewicz. Magisterium z filologii polskiej uzyskał przedterminowo w grudniu 1926 roku na podstawie pracy Archaizm podhalański wraz z próbą wyznaczenia granic tego dialektu. W czerwcu 1926 roku Senat Akademicki powierzył mu sprawowanie czynności pomocniczych przy Seminarium Historii Literatury Polskiej. Obowiązki te pełnił do stycznia 1927 roku. Uzyskawszy wymienne stypendium na studia do Jugosławii, prowadził tam badania gwarowe w latach 1927–1929. Niecały rok po magisterium obronił pracę doktorską nt. Cakawizm a mazurzenie, opartą na zebranych w Jugosławii materiałach. Od października 1929 do końca stycznia 1935 roku był starszym asystentem w Seminarium Językoznawstwa Słowiańskiego. W styczniu 1929 roku został powołany na współpracownika Komisji Językowej PAU. Habilitował się w marcu 1930 roku na podstawie rozprawy Przegląd słowiańskich gwar Istrii i wykładu Zagadnienie jedności językowej serbochorwackiej. W maju tego samego roku uzyskał veniam legendi z filologii słowiańskiej. Od października 1932 roku do końca listopada 1933 roku jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej prowadził badania dialektów macedońskich w Grecji. W 1934 roku przebywał w Rumunii, gdzie badał słowiańskie gwary w Banacie i polskie na Bukowinie. Od lutego 1935 do końca listopada 1937 roku był zatrudniony jako adiunkt w Seminarium Gramatyki Porównawczej. W dniu 1 października 1937 roku został profesorem nadzwyczajnym filologii południowosłowiańskiej i kierownikiem specjalnie dla niego utworzonej Katedry Filologii Południowosłowiańskiej.

Dnia 6 listopada 1939 roku wraz z innymi profesorami Uniwersytetu Jagiellońskiego został aresztowany i po kilku tygodniach pobytu w więzieniu w Krakowie, a następnie we Wrocławiu, znalazł się w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Później został przewieziony do Dachau. Do Krakowa powrócił 21 grudnia 1940 roku. Po powrocie zatrudnił się w spółdzielni mieszkaniowej, a następnie na zlecenie władz Uniwersytetu Jagiellońskiego podjął pracę w Institut für Deutsche Ostarbeit. Pod jej przykrywką organizował tajne nauczanie uniwersyteckie, które od kwietnia 1942 roku prowadził i którym objęto prawie 1000 osób na różnych kierunkach i latach studiów. Funkcję pełnomocnika rektora ds. tajnego nauczania pełnił gorliwie i z wielkim poświęceniem, nie bacząc na grożące Mu i Jego rodzinie niebezpieczeństwo. Nie zaprzestał pracy naukowej, kilkakrotnie wystąpił na tajnych posiedzeniach Komisji Językowej PAU z referatami, prowadził również wykłady na tajnych kompletach uniwersyteckich dla polonistów i slawistów, egzaminował, brał udział w egzaminach doktorskich.

Mimo iż pracę w Ostinstitut podjął na polecenie cywilnych władz konspiracyjnych, stał się przedmiotem ataków pewnego odłamu organizacji podziemnych w Krakowie i Warszawie. Po wojnie przysporzyło mu to wiele przykrości. Władze uczelni bardzo wysoko oceniły działalność prof. Małeckiego jako kierownika tajnego nauczania. Prof. Szafer, pełniący obowiązki rektora UJ w czasie okupacji, w sprawozdaniu w roku 1945 podkreślił, iż prof. Małecki „zasłużył się dobrze nie tylko uniwersytetowi, ale całemu narodowi polskiemu”.

Obowiązki profesora objął prof. Małecki zaraz po wyzwoleniu Krakowa, 24 stycznia 1945 roku. W listopadzie tegoż roku został mianowany profesorem zwyczajnym nowo utworzonej Katedry Dialektologii Słowiańskiej, z czym łączył stanowisko dyrektora Studium Słowiańskiego. Dnia 15 kwietnia 1945 roku prof. Małecki zainaugurował działalność reaktywowanych po wojnie Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich. W lipcu 1945 roku Walne Zgromadzenie PAU wybrało Go na członka Akademii. Zmarł w szpitalu w Kłodzku 3 września 1946 roku po nieudanej operacji wyrostka robaczkowego, zaledwie w kilka dni po zakończeniu ogólnopolskiego kursu dla nauczycieli. Pochowany został na cmentarzu w Rabce. Osierocił żonę i czworo dzieci.

W ciągu niecałych dwudziestu lat, przerwanych okupacją hitlerowską, prof. Małecki dokonał wielkiego dzieła zarówno w dziedzinie nauki, jak też dydaktyki i organizacji nauki. Jego dorobek obejmuje ponad 80 pozycji, w tym 8 książek i broszur.

Prof. Małecki pracował naukowo w zakresie dialektologii polskiej i słowiańskiej, bałkanistyki i języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. W każdej z tych dziedzin stworzył dzieła wybitne, o nieprzemijającej wartości.

W dorobku polonistycznym uczonego wymienić należy monografię Archaizm podhalański wraz z próbą wyznaczenia granic tego dialektu. Jest to praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. K. Nitscha. Praca ta była rewelacją naukową w chwili ukazania się drukiem (1928), a dziś jeszcze należy do kanonu polskiej dialektologii i geografii lingwistycznej. Kolejne wybitne dzieło prof. Małeckiego to Atlas językowy polskiego Podkarpacia (1934). Praca nad Atlasem... zajęła Mu kilka lat (1929–1932 zbieranie materiałów, 1932–1934 redagowanie i druk). Małecki był jedynym eksploratorem, udział K. Nitscha w badaniach terenowych był minimalny. Atlas zawiera 500 map, opracowanych na podstawie danych z 39 miejscowości. Był to pierwszy atlas gwarowy w świecie słowiańskim. Była to zarazem próba przed podjęciem prac nad atlasem gwar całej Polski. Projekt takiego przedsięwzięcia przedstawili Nitsch i Małecki w 1939 roku w Komisji Językowej PAU. Doczekał się on realizacji po wojnie pod kierunkiem K. Nitscha i M. Karasia jako Mały atlas gwar polskich (t. I-XII). Wielkie zasługi położył Małecki jako badacz dialektów polskich poza granicami kraju. Badał polskie gwary na Spiszu, Orawie, w Czadeckiem oraz polskie wyspy językowe na Słowacji, w Bośni i w Rumunii. Ogłosił szereg artykułów i broszurę Język polski na południe od Karpat (Spisz, Orawa, Czadeckie, wyspy językowe).

Trwałą wartość zachowało wiele polonistycznych artykułów prof. Małeckiego, np. O możliwości chronologizacji cech w gwarach przejściowych, Do genezy gwar mieszanych i przejściowych, Kilka uwag o chronologii i genezie mazurzenia. Ten ostatni odegrał wielką rolę w powojennej dyskusji nad mazurzeniem i genezą polskiego języka literackiego. Naukowym debiutem Małeckiego był historycznoliteracki artykuł Czas powstania „Roksolanii”, poświęcony prof. Łosiowi dla uczczenia 25-lecia jego działalności na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Doniosły jest wkład prof. Małeckiego w badania dialektów serbsko-chorwackich. Badania te zapewniły mu trwałe miejsce w historii dialektologii serbsko-chorwackiej, a jego prace zachowały aktualność do dziś. Gruntownie poznał gwary czakawskie wzdłuż całego niemal wybrzeża Adriatyku, na wyspach, a także zbadał skomplikowane stosunki dialektyczne na półwyspie Istria. Pierwszą poważną pracą dotyczącą dialektów czakawskich jest rozprawa doktorska Cakawizm z uwzględnieniem zjawisk podobnych („Prace Komisji Językowej PAU”, nr 14, 1929). Zajął się w niej problemem, o którym wówczas wiedziano niewiele, nie znano jego zasięgu, chronologii ani genezy. Małecki ustalił zasięg cakawizmu i czas jego powstania. Przyczyny zjawiska upatrywał w bilingwizmie włoskim (weneckim) i chorwackim miejskiej ludności Dalmacji, Istrii i częściowo Przymorza Chorwackiego. W wydanej w roku 1930 pracy habilitacyjnej Przegląd słowiańskich gwar Istrii („Prace Komisji Językowej PAU”, nr 17, 1930) przedstawił złożone stosunki dialektalne na półwyspie Istria. Zastosowanie po raz pierwszy na gruncie jugosłowiańskim metod geografii lingwistycznej pozwoliło mu wyodrębnić zespół czakawski, sztokawski, słoweński i zespół gwar mieszanych oraz przejściowych. Książka ta, bardzo dobrze przyjęta przez krytykę, została w roku 2002 przetłumaczona na język chorwacki. Gwar istryjskich dotyczą też rozprawy Małeckiego Gwara Ciciów i ich pochodzenie oraz Prasłowiańskie ě w ikawsko-ekawskich dialektach Istrii Środkowej. Gwarom czakawskim spoza Istrii poświęcona jest ważna rozprawa O podział gwar wyspy Krk (1930), w 1963 roku ukazał się jej chorwacki przekład. Prof. Małecki zasłużył się też jako badacz dialektów czarnogórskich. W 1931 roku opublikował rozprawę Charakterystyka gwary Cuców na tle sąsiednich dialektów czarnogórskich, a rok później wspólnie z R. Boškoviciem Przegląd dialektów czarnogórskich (z uwzględnieniem gwar sąsiednich). Zajmował się też problemami historii języka serbsko-chorwackiego. Ponadto badał gwary słowiańskie w Banacie rumuńskim. W badaniach stosował nowatorskie metody (metoda geografii lingwistycznej) i słusznie uważany jest za inicjatora i prekursora późniejszych serbsko-chorwackich badań gwarowych.

Ogromne zasługi ma prof. Małecki jako badacz dialektów macedońskich. Zajmował się nimi intensywnie przez kilka lat. W Macedonii pojawił się wiosną 1933 roku. Jego zamiarem było przygotowanie monografii o gwarze Suchego i Wysokiej w Soluńskiem. Przez dwa miesiące przeprowadzał badania w Suchem, przez miesiąc w Wysokiej. Wiosną 1934 roku odbył wycieczkę dialektologiczną do Kostura w zachodniej Macedonii. Zapoznał się też z dialektami innych wsi, leżących na północny wschód od Solunia i tworzących tzw. grupę bogdańską. Zebrany materiał przekonał go o daleko posuniętym zróżnicowaniu gwar tego okręgu. Dialekty te badano i przed Małeckim, ale dopiero nasz uczony po raz pierwszy przedstawił pełny obraz zróżnicowania dialektalnego na tym najdalej wysuniętym na południe i niedostatecznie przedtem zbadanym obszarze. W ogłoszonej w 1933 roku rozprawie Drobiazgi z Macedonii omówił ważne problemy dyskutowane wówczas w nauce: rozwój końcowego jeru w gwarach Bogdańska, nierozróżnianie liczby pojedynczej i mnogiej we wsi Wysoka oraz zanik -w-. W drugiej części rozprawy (1934) – rozwój samogłosek nosowych w Kosturskiem i polski przycisk w gwarach kostursko-lerińskich. W 1934 roku ukazał się I tom monografii Dwie gwary macedońskie (Suche i Wysoka w Soluńskiem), cz. I. Teksty. Przyniósł on bezcenne, świetnie zapisane teksty. Dwa lata później wyszedł tom II, zawierający słownik ok. 4000 wyrazów. Jest to dziś jedyny kompletny słownik określonego dialektu macedońskiego. Jego wartość dla slawistyki jest tym większa, że w badanych przez Małeckiego wsiach nie mówi się już po macedońsku. Planowaną część trzecią monografii, zawierającą opis gwary Suchego i Wysokiej, napisał jego uczeń z tajnych kompletów Zbigniew Gołąb i obronił jako pracę doktorską na Uniwersytecie Jagiellońskim. Promotorem był asystent Małeckiego, F. Sławski. Prof. Małecki badał dialekty macedońskie na szerokim tle dialektów bułgarskich i serbskich. Swój pogląd na dialekty macedońskie przedstawił w rozprawie Z zagadnień dialektologii macedońskiej (1938). Stwierdził, iż dialekty macedońskie zajmują wśród języków południowosłowiańskich miejsce odrębne. Macedońszczyzna stanowi pomost między serbszczyzną i bułgarszczyzną, a włączanie jej tylko do jednego z tych języków jest z językoznawczego punktu widzenia nieuzasadnione.

Badając gwary macedońskie, stanął Małecki wobec problemu bałkanizmów, w które te gwary obfitują. Mówił o nich wielokrotnie, poświęcił im specjalne artykuły. Studia Małeckiego zapoczątkowały polskie studia bałkanistyczne, uczony nasz należał do światowej czołówki bałkanistów.

Język staro-cerkiewno-słowiański w dorobku prof. Małeckiego zajmuje stosunkowo skromne miejsce. Prace z tego zakresu publikował w końcowym okresie swej przedwcześnie zamkniętej twórczości naukowej. Pracował nad podręcznikiem języka staro-cerkiewno-słowiańskiego przeznaczonym dla polonistów i slawistów. Opracował część pierwszą tego dzieła, z drugiej pozostały tylko fragmenty. Drukiem wyszła broszura Najstarszy literacki język Słowian (1947). Przez lata służyła polonistom i slawistom, a i dziś pozostaje jednym z najlepszych wstępów do gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej.

Prof. Małecki był wybitnym organizatorem nauki. Z jego inicjatywy utworzona została w 1934 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim Katedra Filologii Południowosłowiańskiej, którą przez szereg lat kierował. Niezwykły talent organizacyjny ujawnił w czasie wojny jako pełnomocnik rektora ds. tajnego nauczania uniwersyteckiego. Jako kierownik Studium Słowiańskiego UJ przyczynił się do jego rozwoju, zwiększył liczbę katedr do 11, zainicjował działalność specjalnej Biblioteki Studium Słowiańskiego. Wiele uwagi poświęcał popularyzacji wiedzy o Słowiańszczyźnie.

Cieszył się opinią znakomitego wykładowcy. Był wielkim przyjacielem młodzieży. Potrafił nią umiejętnie kierować, taktownie czuwając nad jej rozwojem naukowym. Uczniami jego byli m.in. Franciszek Sławski, Kujo Kujew, Zbigniew Gołąb, Alfred Zaręba.

Uniwersytet Jagielloński nie zapomniał o zmarłym bardzo młodo swym znakomitym i wielce zasłużonym profesorze. W trzydziestolecie Jego śmierci Wydział Filologiczny zorganizował międzynarodową sesję naukową (15–17 XI 1976 r.). Rada Miasta Krakowa na wniosek Uniwersytetu nadała części ul. Spadzistej, gdzie mieszkał i pracował, nazwę ulica Mieczysława Małeckiego. Setną rocznicę urodzin prof. Małeckiego Instytut Filologii Słowiańskiej uczcił zorganizowaniem w dniu 7 listopada 2003 roku sesji naukowej oraz wydaniem wyboru Jego prac. Patronat nad obchodami roku Mieczysława Małeckiego objęli JM Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. dr hab. Franciszek Ziejka i Sekretarz Generalny Polskiej Akademii Umiejętności prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski.

 

*Jerzy Rusek, Mieczysław Małecki (1903–1946). W setną rocznicę urodzin, Prace Komisji Środkowoeuropejskiej, t. 12/2004, s. 11-16.