Profesor Jacek Baluch, absolwent i pracownik krakowskiej slawistyki, był jednym z najwybitniejszych znawców czeskiej kultury i literatury w Polsce, uczonym, tłumaczem, pisarzem, działaczem opozycji demokratycznej czasów PRL-u, ambasadorem RP w Pradze.
Profesor Baluch urodził się 17 marca 1940 roku w Krakowie. W roku 1957 zdał maturę w krakowskim V liceum Ogólnokształcącym im. Augusta Witkowskiego i rozpoczął studia slawistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Równolegle podjął studia polonistyczne. Krakowską slawistykę Profesor Baluch ukończył w 1962 roku broniąc pracę magisterską poświęconą twórczości Jiřego Wolkera, napisaną pod kierunkiem Profesor Marii Bobrownickiej. Na macierzystej uczelni kontynuował pracę badawczą przechodząc przez wszystkie stopnie kariery akademickiej i zdobywając kolejne tytuły naukowe. Stopień doktora uzyskał w roku 1968, rok później jego rozprawa doktorska ukazała się w formie książkowej jako monografia Poetyzm. Propozycja czeskiej awangardy lat dwudziestych (1969). W roku 1970 Profesor Baluch uzyskał także stopień magistra filologii polskiej na podstawie pracy magisterskiej poświęconej awangardowej poezji Adama Ważyka, napisanej pod kierunkiem Profesora Kazimierza Wyki. W roku 1982 otrzymał tytuł doktora habilitowanego na podstawie rozprawy Język krytyczny F. X. Šaldy, a w roku 2008 uzyskał tytuł profesora nauk humanistycznych.
Profesor Jacek Baluch aktywnie angażował się również w organizacyjne funkcjonowanie krakowskiej slawistyki, pełniąc w rodzimym Instytucie kolejne funkcje: w latach 1984-1986 zastępcy dyrektora Instytutu Filologii Słowiańskiej, a w latach 2002-2008 dyrektora Instytutu Filologii Słowiańskiej, w okresie 2001-2010 kierował także Katedrą Literatury Czeskiej i Łużyckiej. Na Uniwersytecie Jagiellońskim Profesor Baluch wypromował 5 doktorów (Andrzej Mochola, Dorota Bielec, Rafał Majerek, Piotr Gierowski, Aleksandra Hudymač). W 1995 roku Profesor Baluch podjął także pracę na Uniwersytecie Opolskim, gdzie aktywnie współtworzył miejscowe środowisko slawistyczne. W latach 2005-2008 kierował Katedrą Slawistyki UO, wypromował w Opolu 4 doktorów (Joanna Maksym-Benczew, Aleksandra Pająk, Katarzyna Chrobak, Krzysztof Bieleń).
W latach 80. XX w. Jacek Baluch był także aktywnym członkiem NSZZ „Solidarność” i działaczem opozycji demokratycznej. Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany i osadzony w areszcie w Załężu, gdzie przebywał od grudnia 1981 do kwietnia 1982, najdłużej spośród zatrzymanych pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przeciwko jego zwolnieniu protestowała strona czechosłowacka ze względu na jego kontakty z czeską opozycją. Ukoronowaniem działalności politycznej Jacka Balucha była funkcja ambasadora w Pradze (najpierw stolicy Czechosłowacji, potem Republiki Czeskiej), którą pełnił w latach 1990-1995. W 1995 roku powrócił do pracy naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie pracował do czasu swojego przejścia na emeryturę w 2010 roku.
Dorobek naukowy Profesora Jacka Balucha jest niezwykle szeroki i zróżnicowany. Podkreślić należy w pierwszym rzędzie, iż był on badaczem o niezwykle wyrazistym profilu i orientacji metodologicznej. Tradycją, która go ukształtowała, był strukturalizm czeski (po części także polski), stanowiący dla krakowskiego slawisty zasadniczą bazę metodologiczną; był on jego kontynuatorem, komentatorem i popularyzatorem, tłumaczył liczne prace z klasycznego dorobku Praskiej Szkoły (m.in. teksty Jana Mukařovskiego, opublikowane w znanym wyborze Wśród znaków i struktur, Jiřego Levego, Květoslava Chvatíka czy Felixa Vodički). Jacek Baluch związany był również z IBL-owskim środowiskiem polskich strukturalistów skupionych wokół Janusza Sławińskiego, uczestniczył w różnego rodzaju inicjatywach przez nich sygnowanych (cykl konferencji teoretycznoliterackich młodych pracowników polonistyki).
Dorobek bohemistyczny Jacka Balucha związany jest w przeważającym stopniu z XX-wieczną literaturą czeską (por. Literatura czeska 1918-1968. Wykłady, 1973), zajmował się on m.in. czeską awangardą (wspominana już monografia Poetyzm. Propozycja czeskiej awangardy lat dwudziestych, 1969), modernistyczną literaturą przełomu wieków (antologia BN Czescy symboliści, dekadenci i anarchiści przełomu XIX i XX wieku, 1983, oraz rozprawa habilitacyjna poświęcona najwybitniejszemu czeskiemu krytykowi końca XIX i początku XX wieku Język krytyczny F. X. Šaldy, 1982), współczesną czeską prozą (Kain według Hrabala, 2007) czy eseistyką (przekład i wstęp eseju Kim są Czesi? Jana Patočki, wybór Hrabal, Kundera, Havel. Czeski esej współczesny, 2001). Ważną część dorobku Jacka Balucha zajmują prace z zakresu wersologii i teorii przekładu, zebrane i wydane w postaci książkowej jako publikacja Wiersz i przekład z 2007 roku. Świadectwem jego zainteresowań teoretycznych (w tym terminologicznych) jest także, wydany wspólnie z Piotrem Gierowskim, Czesko-polski słownik terminów literackich (2016).
Prace o charakterze stricte naukowym Profesora Balucha uzupełnia jego szeroka działalność edytorska i tłumaczeniowa. W ramach serii Biblioteka Narodowa wydał on nie tylko wspominaną już antologię Czescy symboliści, dekadenci i anarchiści przełomu XIX i XX wieku ale też Wybór poezji Františka Halasa (1975) oraz Przygody dobrego wojaka Szwejka czasu wojny światowej Jaroslava Haška (2017). Prozę Haška Profesor Baluch także tłumaczył (Społeczno-polityczna historia partii Umiarkowanego Postępu (w Granicach Prawa), 1987), przekładał również innych klasyków czeskiej literatury XX wieku (Ladislava Klímę, Bohumila Hrabala, Antonína Sovę, Vítězslava Nezvala, Franię Šrámka, Karela Hlaváčka, Vladimíra Holana, Jiřego Ortena, Františka Halasa), jego komentarze, wstępy i posłowia znajdziemy przy wydaniach na przykład Karela Poláčka, Bohumila Hrabala, Vladislava Vančury, Karela Čapka czy Vítězslava Nezvala. Jacek Baluch tłumaczył również na język czeski – przekład Lokomotywy Juliana Tuwima na czeszczyznę uważał za swoje najwybitniejsze osiągnięcie translatorskie.
Dorobek naukowy, edytorski i translatorski Jacka Balucha obejmował nie tylko literaturę współczesną, XX-wieczną. Profesor Baluch był tłumaczem i wydawcą antologii staroczeskiej poezji miłosnej Drzewo się liściem odziewa (1981), w formie książkowej ukazało się również jego studium Zamazany inkaustem rękopis czyli śląsko-czeska sprośna przyśpiewka (2013), poświęcone XV-wiecznemu utworowi określanemu jako Cantilena inhonesta (pieśń nieprzystojna), zawierające nową rekonstrukcję pieśni wraz z jej przekładem na język polski.
Jacek Baluch posiadał w swoim dorobku również własną twórczość poetycką (tomik Praska ironia, 1998), był znanym uczestnikiem poetyckich zabaw krakowskich uczonych (por. tomik Maleńkie i niczyje: wierszyki dla profesorów, 2004), „pastiszystą” (Leśmian, Białoszewski, Sęp-Szarzyński), a zwłaszcza wytrawnym twórcą i znawcą limeryków, intersującym się tym gatunkiem również od strony teoretycznej (książka Jak układać limeryki? Poradnik praktyczny wraz z ćwiczeniami dla początkujących i zaawansowanych, 2013). Był również autorem (wspólnie z Krzysztofem Bryniarskim) szlagieru z czasów stanu wojennego „Zielona WRONa”, który, wedle jego własnych słów, był najpopularniejszym tekstem, jaki kiedykolwiek napisał.
Profesor Baluch był także niestrudzonym gawędziarzem, uniwersyteckim pabitelem, obdarzonym przy tym pamięcią i wiedzą niemal absolutną (w czasie naszej długiej znajomości zaledwie dwa czy trzy razy udało mi się go złapać na tym, że jakiegoś bohemistycznego faktu nie znał). Uwielbiał także zdolnych studentów, którymi potrafił zachwycać się niemal bezkrytycznie (jedną z jego ulubionych anegdot była opowieść z egzaminów wstępnych na studia, której bohaterką była kandydatka przepytywana ze znajomości Krzyżaków Sienkiewicza: na pytanie egzaminatora „Co Jagienka robiła pupą?” rezolutnie odparła, że „nie chciała Niemca” – Profesor Baluch był wniebowzięty). Był także zapalonym szachistą – miewał w zwyczaju zamykać się w gabinecie bohemistycznym w Collegium Paderevianum i grywać w szachy on-line na portalu kurnik na naszym jedynym służbowym komputerze (pewnego razu Profesor Renata Bura, która chciała wydrukować materiały na zajęcia, poprosiła o udostępnienie komputera, na co Profesor Baluch z rozbrajającą szczerością i sztubackim uśmiechem oświadczył, że nie może teraz przerwać partii, ponieważ zostanie ukarany punktami karnymi).
Był erudytą, człowiekiem o nieprzeciętnej, niezwykle bystrej inteligencji, dla swoich uczniów, magistrantów i doktorantów, bywał jednak mistrzem trudnym: stawiał wysokie wymagania i proponował szeroko zakrojone tematy, licząc przy tym na ich samodzielność i dojrzałość oraz nie ingerując w pracę, co nie zawsze dawało dobre efekty (jak sam stwierdzał – „nie wszyscy potrafili skorzystać z Jacka Balucha”). Profesor Baluch był niewątpliwie jedną z najbarwniejszych postaci krakowskiej slawistyki ostatniego półwiecza, z czego zresztą zdawał sobie sprawę (mawiał żartobliwie: „Jestem przekonany, że powstanie kiedyś klub ludzi, którzy znali Jacka Balucha”).
Profesor Baluch zmarł 3 lipca 2019 roku, został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.
Piotr Gierowski
Autor zdjęcia: Anna Wojnar (www.uj.edu.pl)