Zdzisław Niedziela urodził się 14 listopada 1931 roku w Prozorokach na Wileńszczyźnie. Jako mały chłopiec w kwietniu 1940 roku został wywieziony wraz z matką i siostrami do Kazachstanu, gdzie przebywał do marca 1946 roku. Jego ojciec, po spędzeniu kilku lat w łagrach na Syberii, powędrował z wojskiem Andersa na Zachód. Zdzisław po przyjeździe do kraju osiedlił się z częścią swojej rodziny - ojciec zdecydował się pozostać na emigracji – w Dobrzechowie pod Rzeszowem. Tam ukończył szkołę podstawową, by następnie w latach 1947–1951 kontynuować naukę w liceum w pobliskim Strzyżowie. W 1951 roku rozpoczął studia filologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które, niestety, już po roku musiał przerwać, szykanowany przez władze jako syn „wroga klasowego”. Dlatego też w roku 1953 podjął pracę zarobkową w krakowskim Przedsiębiorstwie Poszukiwań Geofizycznych na stanowisku obserwatora. Wytrwał w tym zakładzie do roku 1956, kiedy to, na fali odwilży, został ponownie przyjęty w poczet studentów Wszechnicy Jagiellońskiej. Studia ukończył więc późno, dopiero w 1960 roku, mając 29 lat. Etatu asystenta też nie otrzymał od razu; dopiero po dwóch latach od chwili uzyskania dyplomu. Od tego czasu związał się na stałe, najpierw z Katedrą, potem Instytutem Filologii Słowiańskiej, pełniąc w nim od lat osiemdziesiątych szereg odpowiedzialnych funkcji – od dyrektora po kierownika Katedry Filologii Słowackiej, która powstała z jego inicjatywy.
Działalność naukowa profesora Zdzisława Niedzieli, związanego również z Komisją i Komitetem Słowianoznawstwa PAN oraz Komisją Środkowoeuropejską PAU, była bardzo bogata i różnorodna. Będąc uczniem prof. Tadeusza Stanisława Grabowskiego, często sam siebie określał jako słowianoznawcę, co jest zgodne z prawdą, gdyż mimo bohemistycznego wykształcenia zajmował się nie tylko historią literatury i kultury czeskiej, ale również słowackiej, białoruskiej, ukraińskiej, rosyjskiej, bułgarskiej i rzecz jasna polskiej. Był autorem około 200 prac naukowych oraz 9 książek, wśród których wyróżniają się studia poświęcone literaturze czeskiej i słowackiej XX wieku.
Stopień doktora nauk humanistycznych uzyskał w roku 1966 na podstawie rozprawy Słowiańskie zainteresowania pisarzy lwowskich w latach 1830–1848, która została opublikowana w Krakowie w tym samym roku. Jest to niewątpliwie jedna z najważniejszych prac w dorobku prof. Niedzieli. Ta debiutancka książka, wydana w 35 roku życia, była świadomym – jak sądzę – powrotem do utraconej przestrzeni dzieciństwa, ożywieniem kresowego dziedzictwa, próbą odszukania romantycznych początków współczesnej literatury. Opisując i analizując działalność tzw. pisarzy czerwonoruskich, skupionych wokół almanachu Haliczanin, którego wydanie oznaczało przełom w rozwoju literatury polskiej w zaborze austriackim, autor udowodnił, że nowy model literatury polskiej po 1830 roku powstał nie bez wyraźnego wpływu czeskich i słowackich budzicieli, południowosłowiańskich pieśni oraz ukraińskiego folkloru. W twórczości Niebielaka, Bielowskiego, Siemieńskiego czy Magnuszewskiego, publikujących na łamach „Ziewonii”, „Sławianina” i „Dniestrzanki”, słowianofilskie zainteresowania zaowocowały szeregiem naśladownictw, przetworzeń i świadomych aluzji. Zdzisław Niedziela odkrył zapomnianą kartę dziewiętnastowiecznej literatury polskiej.
W roku 1975 Zdzisław Niedziela otrzymał stopień doktora habilitowanego na podstawie książki Kierunki rozwojowe czeskiej poezji modernistycznej schyłku XIX wieku, która została wydrukowana rok wcześniej. Pisząc o buncie modernistycznym w Czechach, krakowski badacz opisał 3 główne kierunki ówczesnej poezji: dekadentyzm, impresjonizm i symbolizm. Swoją uwagę skupił przede wszystkim na twórczości Karáska, Hlaváčka, Sovy i Březiny, a także roli, jaką odegrało czasopismo „Moderní revue” i „Almanach secesji”. Tworząc ciekawą typologię modernizmu czeskiego, autor jednocześnie negatywnie ocenił czeską marksistowską naukę o literaturze, która w tym czasie lekceważyła dokonania analizowanych poetów. Sam jednak nie szczędził krytycznych uwag pod adresem niektórych twórców, tym samym wchodząc w spór z historykami literatury z pierwszej połowy naszego wieku w Czechach.
W 1988 roku Zdzisław Niedziela został profesorem nadzwyczajnym po wydaniu interesującej pracy Literatura czeska w latach II wojny światowej (1987). Tym razem krakowski slawista zajął się problematyką zaniedbaną we współczesnym literaturoznawstwie. Nie unikając, jak sam napisał, politycznego spojrzenia na literaturę, wnikliwie i z godnym podziwu obiektywizmem podkreślił znaczenie utworów, pisanych w Protektoracie Czech i Moraw, a także na emigracji. Literaturę okresu wojny opisał, dzieląc ją na kilka kręgów tematycznych (historia, psychologizm, ludowość, rozrachunki). Tym samym dowiódł, iż omawiana twórczość kontynuuje najważniejsze przedwojenne wątki i propozycje artystyczne.
W roku 1996 Zdzisław Niedziela otrzymał profesurę zwyczajną, po wysokiej ocenie ostatniego dorobku naukowego, a zwłaszcza dwóch książek: Slawistyczne studia literackie od renesansu do współczesności (1994) i Słowacja znana i nieznana (1995). Pierwsza z nich przynosi 32 szkice o literaturze staroruskiej, białoruskiej, czeskiej, polskiej, słowackiej, bułgarskiej, przede wszystkim w aspekcie porównawczym polsko-słowiańskim. Autor dał się tu poznać jako wybitny komparatysta, wysuwający na czoło problematykę recepcji i związków, a także analizujący polskie dzieła o słowiańszczyźnie oraz utwory autorów słowiańskich o Polsce. Zwraca uwagę w tej pracy wyraźna przewaga tekstów naukowych o literaturze XIX wieku. Druga książka prof. Niedzieli ma charakter propedeutyczny: w przystępny sposób przedstawia najważniejsze informacje, dotyczące literatury i kultury słowackiej. Do pewnego stopnia jest ona rozwinięciem broszury Współczesna literatura słowacka, jaka ukazała się w roku 1973, tuż po skrypcie uniwersyteckim Zarys historii literatury czeskiej (1971) i krótkiej syntezie Współczesna literatura czeska (1971).
Te cztery książki o charakterze podręcznikowym ukazują prof. Niedzielę jako świetnego dydaktyka, umiejącego w klarowny sposób dokonywać syntez historycznoliterackich, często przewartościowujących zjawiska artystyczne w Czechach i Słowacji. W tym kontekście należy również umieścić przygotowaną wespół z dr Heleną Wagnerową Bibliografię słowianoznawstwa polskiego 1909–1918, wydaną w Krakowie w roku 1989.
Prof. Zdzisław Niedziela był więc badaczem wszechstronnym. Zajmował się zagadnieniami piśmiennictwa i kultury polskiej w wieku XIX, interpretacją poezji czeskiego modernizmu, tematyką historyczną w wielu literaturach, problematyką recepcji literatury czeskiej i słowackiej w Polsce i polskiej w Czechach i na Słowacji, a także twórczością dwudziestowiecznych pisarzy słowackich. Jednocześnie należy podkreślić znaczenie badań prof. Niedzieli, dotyczących dziejów polskiej slawistyki, w której to dziedzinie był nieocenionym autorytetem.
Twórczość naukowa prof. Niedzieli, poświęcona wielu słowiańskim literaturom, głównie XIX i XX wieku, z wieloma odniesieniami do epok wcześniejszych, wyróżnia się cechami, z których przynajmniej kilka warto w tym miejscu przypomnieć, są to: dominacja w metodologii badawczej opisu życia literackiego (recepcji, czasopism, przekładów, związków historii i polityki z literatura), krytyka czeskiej, marksistowsko nastawionej, nauki o literaturze, prowadząca do apelu o ponowne rozpatrzenie dziejów narodowej kultury, zafałszowanych po II wojnie światowej; świadome podejmowanie tematów „drażliwych” w czasie realnego socjalizmu (polscy pisarze lwowscy, modernizm czeski oskarżany o burżuazyjny formalizm, literatura okupacyjna całkowicie przemilczana, nurt katolicki na Słowacji); skłonność do surowej oceny analizowanych twórców wbrew obiegowym sądom oraz – jednocześnie – popularyzatorski charakter prac naukowych, co wpisywało dokonania krakowskiego uczonego do bogatej tradycji przedwojennego słowianoznawstwa literackiego.
Jego zasługi dla rozwoju polskiej slawistyki są nieocenione. Wypracowawszy sobie własny styl, charakteryzujący się klarownością wywodu, precyzyjnymi, często odkrywczymi sądami i umiejętnością syntezy, prof. Niedziela stał się znaczącą postacią krakowskiego, i nie tylko, środowiska historyków literatury.
Julian Kornhauser
Tekst pierwotnie ukazał się w tomie Odrodzenie narodowe w Czechach i na Słowacji: księga ku czci profesora Zdzisława Niedzieli, pod red. Haliny Mieczkowskiej i Teresy Z. Orłoś. Kraków 1999.