10 listopada 1921 r. w Krakowie urodził się Alfred Zaręba – profesor zwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego, wybitny językoznawca, dialektolog, slawista i polonista. Maturę uzyskał w Gimnazjum im. B. Nowodworskiego w 1939 r. – roku jubileuszowym dla gimnazjum, a jednocześnie w roku wybuchu wojny. Od samego jej początku Alfred Zaręba podejmuje działalność konspiracyjną, początkowo w Związku Walki Zbrojnej, a następnie jako zaprzysiężony łącznik przy wojewódzkim delegacie Walki Cywilnej. Pełnił również funkcję łącznika tajnego PAT-u (Polska Agencja Telegraficzna).
W niezwykle ciężkich warunkach materialnych, pozbawiony domu od chwili aresztowania swego ojca – zamordowanego później w Oświęcimiu, ukrywając się i walcząc, rozpoczyna w 1942 r. studia na tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim.
Studiuje językoznawstwo indoeuropejskie, polonistykę i anglistykę u znakomitych profesorów: J. Safarewicza, K. Nitscha, S. Pigonia, T. Lehra-Spławińskiego, M. Małeckiego, Z. Klemensiewicza. Sercem pisane relacje o tych trudnych latach zamieścił w dwóch książkach: Alma Mater w podziemiu (1964) i Ne cedat Akademia (1975). Wraz z żoną – prof. Marią Zarębiną – był redaktorem obu książek, podejmując ten trud jako obowiązek serdeczny wobec Uniwersytetu, z którym związana była cała jego późniejsza kariera naukowa.
Studia rozpoczęte na tajnym nauczaniu kontynuuje następnie jako student Wydziału Humanistycznego na wskrzeszonym Uniwersytecie, uzyskując w czerwcu 1946 r. magisterium z filologii polskiej na podstawie pracy z dialektologii napisanej u prof. M. Małeckiego i egzaminu złożonego w obecności profesorów: K. Nitscha, S. Pigonia i M. Małeckiego.
Zainteresowania naukowe prof. Zaręby pojawiają się już w okresie jego studiów. W pierwszym swoim artykule, który ukazał się w „Języku Polskim” w 1947 r. jako Włoskie zapożyczenia we współczesnej polszczyźnie, kontynuował temat rozpoczęty na jednym z seminariów.
Zagadnieniu wpływów języków obcych na język polski, jak i wpływów polszczyzny na słownictwo innych języków słowiańskich, poświęcał i później swoją uwagę badawczą, publikując m.in. artykuły: Węgierskie zapożyczenia w polszczyźnie (1951), Język polski w Szwecji (1955) czy też Wpływy polszczyzny na słownictwo innych języków słowiańskich (1961), gdzie omawiał również sposoby formalnego przejmowania polskich pożyczek. W tego rodzaju badaniach kompetencje jego zwiększał fakt biegłej znajomości kilku języków i trzyletnie doświadczenia lektora języka polskiego na Uniwersytecie Lund w Szwecji.
Jednakże jego główne zainteresowania naukowe koncentrowały się wokół trzech działów językoznawstwa, pozwalając na wyodrębnienie w jego spuściźnie naukowej prac dialektologicznych, leksykologicznych oraz onomastycznych. Przedmiotem badań autora był w nich zarówno język polski, jak i języki zachodniosłowiańskie oraz południowosłowiańskie. Ponadto wiele prac Profesora charakteryzuje się szerokim ujęciem ogólnosłowiańskim.
Profesor Zaręba pisał dużo. Bibliografia jego prac naukowych obejmuje ponad 200 artykułów i rozpraw oraz kilkanaście książek.
W zakresie leksykologii – opartej często na materiale dialektologicznym – na czoło wysuwa się monografia pt. Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego (1954), na podstawie której uzyskał doktorat w zakresie filologii polskiej i słowiańskiej. Praca ta, oparta w dużej mierze na własnych badaniach terenowych, stanowi jedną z najlepszych rozpraw z dziedziny semazjologii i geografii nazw kolorów. Możemy tu również wymienić cały szereg artykułów i rozpraw, jak np.: Z geografii i historii wyrazów polskich. 1. Żelazna obręcz na obwodzie koła (1958); 2. Wrona g(l)apa 'Corvus cornix' (1963); Z geografii słowiańskich nazw chwastów (1960); Ze słowiańskich związków leksykalnych. 1. Południowosłowiańskie sět-, polskie gwarowe szat-; 2. Południowo- i wschodniosłowiańskie sět-(ꙏnꭌ), polskie gwarowe siet-(ny) (1961-61). Ze studiów nad słownictwem słowiańskim: wieli (1979); O nazwach stron świata w językach słowiańskich (1982); Z zagadnień karpackiego słownictwa i semantyki na pograniczu językowym polsko-słowackim (1974); Z geografii wyrazów słowiańskich *šija – *kṛkꭌ (1985).
W pracach tego typu, zacytowanych tu tylko w niewielkim wyborze, autor przedstawia geografię oraz rozwój semantyczny omawianych wyrazów, najczęściej na szerokim tle ogólnosłowiańskim, uwzględniając również dane z historii kultury.
Najwięcej jednak uwagi poświęcił dialektologii. Książki, które wydał w tej dziedzinie, to monografie, zbiory tekstów, prace metodologiczne, wreszcie atlas. Do monograficznych opracowań zalicza się: Słownictwo Niepołomic (1954) oraz Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim (1960), do którego to tematu nawiązał ponownie w rozprawie Gwara Siołkowic (1966), ukazując jej odrębność na tle dialektu śląskiego. Kolejną pozycją książkową jest Śląsk w świetle geografii językowej (1974).
Profesor Zaręba był również wydawcą tekstów gwarowych zarówno z obszaru Śląska (Śląskie teksty gwarowe, 1961), jak i z Orawy, które wydał jako: Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji (1967) oraz Orawskie teksty gwarowe z obszaru Polski (1960) – wspólnie z M. Karasiem.
Z kolei problemom metodologicznym i teoretycznym poświęcone są jego prace: Zbieranie materiałów gwarowych (1956) oraz Praca dialektologa w terenie (1958). Zagadnienia te poruszał również w licznych artykułach, jak np.: O sposobach transkrybowania tekstów gwarowych (1954); O metodach i technice badań gwarowych (1955); O potrzebie studiów pomocniczych dla dialektologii (1955); Uwagi o geografii słowotwórczej (1957); Izoleksy jako kryterium ugrupowania dialektów (1983). Wszystkie one są cennym wkładem ich autora w dziedzinie metodologii i teorii dialektologii.
Niewątpliwie jednak najcenniejszą jego pracą w zakresie dialektologii, a jednocześnie jego opus vitae jest monumentalny, ośmiotomowy (dwa ostatnie tomy w druku) – Atlas językowy Śląska (1969 i nast.).
Jest on rezultatem przeszło dziesięcioletnich, indywidualnych i żmudnych badań autora w terenie. Każdy tom atlasu, z wyjątkiem pierwszego i ostatniego, składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera mapy (w każdym tomie jest ich 250), druga zaś mieści wnikliwe komentarze. Atlas daje nowy, ogromny, bardzo wartościowy materiał z zanikających przecież powoli dialektów śląskich. Na 1500 precyzyjnych mapach przedstawia zasięgi geograficzne wielu ważnych zagadnień fonologicznych, morfologicznych, składniowych i leksykalnych. Określa on stosunek dialektów śląskich nie tylko do dialektów małopolskich i wielkopolskich, ale również do obszaru języka czeskiego, słowackiego, a częściowo nawet i łużyckiego poprzez jeden punkt na terenie dialektu mużakowskiego.
Atlas stanowiący w chwili obecnej najnowszą syntezę dialektów śląskich jest nie tylko wybitnym osiągnięciem naukowym z dziedziny dialektologii, uhonorowanym Nagrodą Ministra I stopnia. Wartość jego, jako dokumentu odwiecznej polskości Śląska, mieszczącego tym samym w swej istocie wiele treści patriotycznych, wykracza znacznie poza jego ocenę wyłącznie jako dzieła dialektologicznego.
Swoimi pracami poświęconymi dialektom śląskim, które jako przedmiot badań zdecydowanie dominują w jego pracach, profesor Zaręba podjął tradycję, która narodziła się na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach siedemdziesiątych XIX wieku, kiedy to Lucjan Malinowski ogłosił Beiträge zur slavischen Dialektologie. I. Über die Oppelnsche Mundart in Oberschlesien (1873), a następnie Studia śląskie (1882) – dając tym samym w ogóle początek naukowej dialektologii polskiej. Badania te kontynuował, jak wiemy, jego uczeń Kazimierz Nitsch – założyciel tzw. krakowskiej szkoły dialektologicznej. Cechuje ją analizowanie badanego materiału zarówno z punktu widzenia diachronii, jak i synchronii. Tę metodę, łączącą oba aspekty, widzimy również w pracach profesora Zaręby – seminarzysty i ucznia K. Nitscha.
Wymienione pozycje książkowe dopełnia wielka ilość artykułów, poświęconych różnorodnym, szczegółowym problemom dialektologicznym.
Zbiorem najważniejszych z nich są pięćsetstronicowe Szkice z dialektologii śląskiej, których już niestety nie zobaczył, wyszły bowiem w kilka miesięcy po jego śmierci.
Alfred Zaręba był nie tylko dialektologiem polskim. Wiele artykułów poprzez szerokie komparatystyczne analizy badanego materiału ujawnia jego bogaty warsztat slawistyczny. Dotyczy to, jak widzieliśmy, zarówno prac z leksykologii, jak i dialektologii czy onomastyki. Przykładem jego opracowań z dialektologii słowiańskiej niech będą: Dialekty mieszane i przejściowe (1969), O rozwoju prasłowiańskiego ę w łużyckim dialekcie mużakowskim (1969) czy też O tylnej artykulacji y w polszczyźnie (na tle ogólnosłowiańskim), 1968.
Wybór najcenniejszych artykułów z tej dziedziny, jak i z onomastyki oraz polszczyzny współczesnej i historycznej, zawiera jego książka Pisma polonistyczne i slawistyczne (1983) – dowód rozległych horyzontów badawczych ich autora.
Nie można również pominąć dorobku Profesora w dziedzinie onomastyki. Do najważniejszych należą niewątpliwie: Polskie imiona ludowe. Cz. I i II: Problematyka zagadnienia (1957), Cz. III. Wybór materiałów (1959); Formy nazwisk żon i dzieci w dialektach języka polskiego (1966 i 1967); Formacje odmężowskie w dialektach południowosłowiańskich (1963); O niektórych formacjach onomastycznych w gwarach bułgarskich (1963); Formacje gramatyczne zależności rodzinnych w dialektach macedońskich.
Autor poruszał też zagadnienia natury ogólnej, teoretycznej w takich artykułach, jak: Dialektologia a onomastyka (1968) czy też Osobowe nazwy własne i ich miejsce w systemie językowym (1979).
Pracy naukowej, której profesor Zaręba oddawał się z pasją przez ponad 40 lat, towarzyszyła działalność organizacyjna i dydaktyczna.
Od czasów asystenckich Alfred Zaręba pracował w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w 1955 r. został docentem, w 1965 r. profesorem nadzwyczajnym, zaś w 1973 r. profesorem zwyczajnym. Podczas pracy w Instytucie i na Uniwersytecie pełnił szereg ważnych i odpowiedzialnych funkcji. Był długoletnim kierownikiem Zakładu Dialektologii Słowiańskiej i Zakładu Języków Słowiańskich, wreszcie dyrektorem Instytutu, całkowicie oddanym jego sprawom. Dwukrotnie pełnił również funkcję prodziekana Wydziału Filologicznego w latach 1956–60 i 1964–66. Był członkiem wielu komisji uniwersyteckich, z których najbardziej cenił sobie udział w pracach Senackiej Komisji Ustawy o Szkolnictwie Wyższym i Komisji Statutu UJ.
Oprócz pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim Alfred Zaręba pełnił również funkcję kierownika Katedry Języka Polskiego UMCS w Lublinie (1953-1954), był docentem i profesorem WSP w Katowicach (1958-1966), lektorem języka polskiego w Lund (1948-1951) i visiting profesor w Nancy.
Alfred Zaręba był także doskonałym organizatorem życia naukowego i aktywnym jego uczestnikiem zarówno w kraju, jak i za granicą, gdzie wysoko oceniano jego dorobek naukowy, zapraszając go często na sesje naukowe i wykłady. Jako członek wielu towarzystw naukowych często podejmował w nich trud pełnienia odpowiedzialnych funkcji. Był członkiem Prezydium Komitetu Językoznawstwa oraz Słowianoznawstwa PAN, zastępcą przewodniczącego Komisji Językoznawstwa oraz członkiem Komisji Słowianoznawstwa i Komisji Etnograficznej PAN oddziału krakowskiego, Komisji Ustalania Nazw Miejscowych i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów, przewodniczącym polskiego zespołu Ogólnosłowiańskiego Karpackiego Atlasu Dialektologicznego, reprezentantem Polski w Atlasie Linguarum Europae, członkiem Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, a także członkiem kolegiów redakcyjnych kilku czasopism i wydawnictw naukowych – w tym także „Poradnika Językowego”.
W ostatniej współorganizowanej przez siebie w październiku 1987 r. międzynarodowej konferencji dla uczczenia 200 rocznicy urodzin Vuka Karadžicia, na której miał wygłosić referat, nie wziął już udziału, z powodu nasilającej się choroby. Do końca zresztą z nią walczył, nie poddając się i nie tracąc nadziei, że powróci do pracy, która stanowiła istotę jego życia. Pracował też jeszcze i w czasie choroby, opracowując materiały dialektologiczne, które zebrał przed laty wśród przybyłych do Polski uchodźców z Macedonii Egejskiej. Praca ta – poświęcona językowi Macedończyków Egejskich – miała być wydana przez Macedońską Akademię Nauk.
Profesor miał bardzo wielu przyjaciół wśród zagranicznych slawistów. W dzień Jego pogrzebu przeżyliśmy w Instytucie wzruszającą chwilę, kiedy przyniesiono dla niego od byłych uczniów i przyjaciół z Macedonii specjalny prezent, nazywany tam ponadica i wręczany chorym z życzeniami i nadzieją na ich szybkie wyzdrowienie.
Profesor Zaręba był wreszcie zamiłowanym dydaktykiem i doświadczonym wychowawcą wielu pokoleń slawistów. Prowadząc przez szereg lat seminaria magisterskie, wykształcił kilkudziesięciu magistrów. Był także promotorem wielu prac doktorskich oraz częstym recenzentem rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. Patronował pracom studenckiego Koła Naukowego, w ramach którego organizował również dialektologiczne obozy naukowe. Lubił też pomagać swoim uczniom i podopiecznym w trudnych sytuacjach życiowych.
Cieszył się szacunkiem jako człowiek i uznaniem jako uczony.
Odznaczony był Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
Profesor Zaręba zmarł 19 lutego 1988 roku. W ostatniej drodze na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, gdzie został pochowany, towarzyszyły Mu tłumy znajomych, studentów, współpracowników i przyjaciół, łącząc się w bólu z Rodziną po Jego stracie.
Barbara Oczkowa
Tekst ukazał się pierwotnie w „Poradniku Językowym” 1989, nr 2, s. 73-77.