20 września 1891 roku w Krakowie urodził się Tadeusz Lehr-Spławiński, jeden z najwybitniejszych polskich slawistów, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1938-1939 oraz 1945-1946. W 1909 roku ukończył on krakowskie Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego i podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studiował tu filologię słowiańską, filologię klasyczną oraz historię. Wśród jego wykładowców odnajdziemy nazwiska najwybitniejszych polskich językoznawców tego okresu: Jana Rozwadowskiego, Jana Łosia oraz Kazimierza Nitscha.
Jako naukowiec debiutował bardzo wcześnie, w wieku lat 20: pierwszym ogłoszonym przez niego artykułem była praca Nowsze poglądy na niektóre zjawiska palatalizacji, która ukazała się w 1911 roku w „Roczniku Slawistycznym”, na tyle dojrzała, że – jak podkreślają znawcy jego dorobku naukowego – bez żadnych zmian przedrukowana została po latach w wyborze pism z 1957 roku. Zaledwie dwa lata później, w 1913 roku, Lehr-Spławiński, student IV roku, uzyskał tytuł doktora na podstawie rozprawy Studia nad akcentem pomorskim. W roku akademickim 1913-1914 przebywał w Wiedniu studiując język staro-cerkiewno-słowiański oraz serbsko-chorwacki. Okres I wojny światowej spędził pracując jako nauczyciel gimnazjalny w Krakowie i Zakopanem. Jeszcze w czasie jej trwania uzyskał habilitację na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie pracy Ze studiów nad akcentem słowiańskim. Po wojnie podjął pracę na Uniwersytecie w Poznaniu, gdzie kierował Katedrą Filologii Słowiańskiej i aktywnie współtworzył tamtejsze środowisko naukowe. W roku 1922 przeniósł się do Lwowa, obejmując Katedrę Filologii Słowiańskiej na Uniwersytecie Jana Kazimierza. W roku 1929 powrócił do Krakowa, na Uniwersytet Jagielloński. W latach 1935-1937 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filologicznego, w roku 1938 wybrany został na urząd rektora UJ.
Po wybuchu wojny, 6 listopada 1939, w ramach tzw. Sonderaktion Krakau Tadeusz Lehr-Spławiński znalazł się w grupie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego aresztowanych i uwięzionych przez niemieckie władze okupacyjne – przebywał w więzieniu w Krakowie i Wrocławiu oraz w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Po zwolnieniu i powrocie do kraju pracował naukowo i brał udział w tajnym nauczaniu. Po wyzwoleniu Krakowa w styczniu 1945 roku ponownie objął urząd rektora UJ, pełniąc go do roku 1946. Katedrą Filologii Słowiańskiej kierował do momentu swego przejścia na emeryturę w 1961 roku.
W jego niezwykle bogatej i różnorodnej działalności naukowej można wyróżnić kilka głównych sfer problemowych. Interesował się, w zasadzie od samych początków swoich badań, problemami akcentu i intonacji w języku prasłowiańskim i innych językach słowiańskich. Akcentuacji słowiańskiej poświęcił Lehr-Spławiński cały szereg rozpraw i artykułów, włączając w to m.in. swój naukowy debiut oraz wspominaną pracę doktorską.
Ważnym obszarem jego badawczych dociekań była kwestia pokrewieństwa języków słowiańskich, proces rozpadu prasłowiańskiej jedności i wyodrębnianie się poszczególnych języków słowiańskich, miejsce języka prasłowiańskiego wśród innych języków indoeuropejskich (Zarys gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, 1923, O dialektach prasłowiańskich, 1929, Początki Słowian, 1946). Publikował również prace poświęcone historycznym, kulturalnym i literackim kontekstom misji Konstantyna i Metodego (Żywoty Konstantyna i Metodego (obszerne), 1959). Interesował się również językiem wymarłych Drzewian połabskich (Gramatyka połabska, 1929), językami Słowian nadbałtyckich (Szczątki języka dawnych mieszkańców Rugii, 1922, Plemiona słowiańskie nad Łabą i Odrą w wiekach średnich, 1947) czy językiem kaszubskim. Wiele prac poświęcił również językom wschodniosłowiańskim: Gramatyka języka rosyjskiego (1950, wspólnie z Włodzimierzem Gałeckim i Wiktorem Jakubowskim), Dzieje języka ukraińskiego w zarysie (1956, wspólnie z Przemysławem Zwolińskim i Stefanem Hrabcem).
Innym ważnym problemem, do którego powracał w swoich badaniach było zagadnienie etnogenezy Słowian. Efektem tych zainteresowań była monografia O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian z 1946 roku (książkę tę Lehr-Spławiński planował uaktualnić i wydać ponownie w latach 60, pracę nad nią przerwała jego śmierć).
Lehr-Spławiński publikował również prace o charakterze polonistycznym, zarówno z zakresu historii języka polskiego (Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, 1947) jak i współczesnej polszczyzny (Nowy słownik języka polskiego, 1939 – prace przerwał wybuch wojny) oraz dialektologii. Wspomnieć wreszcie należy o jego dorobku bohemistycznym: językowi czeskiemu oraz polsko-czeskim związkom kulturalnym poświęcił wiele artykułów i rozpraw, w tym kilka książek, z których wymienić można tu między innymi: Polska – Czechy. Dziesięć wieków sąsiedztwa (1947, wspólnie z Kazimierzem Piwarskim oraz Zygmuntem Wojciechowskim), Gramatyka języka czeskiego (1950), Teksty staroczeskie doby przedhusowej (1952), Zarys gramatyki historycznej języka czeskiego. Głosownia i fleksja historyczna (1953).
Ważną rolę Tadeusz Lehr-Spławiński odegrał w wielu monumentalnych projektach slawistycznych. Był jednym z inicjatorów i redaktorów (obok Władysława Kowalenki i Gerarda Labudy) wielotomowego Słownika Starożytności Słowiańskich. Zainicjował również prace nad Słownikiem prasłowiańskim i Słownikiem języka polskiego. Był także autorem licznych podręczników i skryptów uniwersyteckich, kilka prac poświęcił również historii polskiej i krakowskiej slawistyki (Z przeszłości slawistyki w Uniwersytecie Jagiellońskim, 1939, Zarys dziejów słowianoznawstwa polskiego, 1948). Aktywnie działał również w licznych polskich i zagranicznych organizacjach i towarzystwach naukowych, był redaktorem najważniejszych polskich czasopism slawistycznych („Rocznik Slawistyczny”, „Pamiętnik Słowiański”, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, „Slavia Occidentalis”). Uniwersytet Karola w Pradze oraz Uniwersytet Sofijski uhonorowały go tytułem Doktora honoris causa.
Na koniec można tu jeszcze przytoczyć krótką anegdotę, którą o Lehrze-Spławińskim opowiadał swego czasu Profesor Jacek Baluch. Wspominał on wykład Romana Jakobsona w Krakowie, w którym uczestniczyło krakowskie środowisko slawistyczne. Wedle słów Profesora Balucha przez cały ten wykład Lehr – spał. Kiedy jednak Jakobson skończył, Lehr przebudził się i dość szczegółowo omówił wystąpienie gościa, wskazując precyzyjnie wątki z jego ostatniej książki, które rozwinięte zostały w czasie prezentacji.
Tadeusz Lehr-Spławiński zmarł 17 lutego 1965 roku i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Opracował: dr Piotr Gierowski
Bibliografia:
- Z. Klemensiewicz, Na dwie rocznice prof. Tadeusza Lehra-Spławińskiego, „Język Polski” 1951, R. 31, 193-196;
- J. Rusek, Tadeusz Lehr-Spławiński 1891-1965, [w:] Złota księga Wydziału Filologicznego, red. J. Michalik, W. Walecki, Kraków 2000, 446-458;
- Z. Stieber, Tadeusz Lehr-Spławiński jako slawista i polonista (w pięćdziesięciolecie twórczości naukowej), „Język Polski” 1962, R. 42, 1-7.
Zdjęcie pochodzi ze strony https://almamater.uj.edu.pl/