Maria Dąbrowska-Partyka (1947-2017)

Nasza Nauczycielka. Wspomnienie

Profesor Maria Dąbrowska-Partyka urodziła się 20 kwietnia 1947 roku w Tucholi, tam rozpoczęła swoją edukację, zdała maturę i – jak sama kiedyś przyznała – postanowiła zdawać na takie studia, po których na pewno nie będzie nauczycielką. Swoją slawistyczną drogę rozpoczęła w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w 1970 ukończyła studia na kierunku jugoslawistyka, po czym podjęła studia doktoranckie pod opieką prof. Włodzimierza Kota. W roku 1975 roku obroniła rozprawę doktorską poświęconą lewicowemu nurtowi serbskiej prozy międzywojennej. Już doktorat zwiastował zainteresowania wykraczające poza filologiczne schematy interpretacyjne. Oryginalny wymiar oglądu zjawisk literackich, których badaczka „nie zamierzała na siłę porządkować i wpisywać w historycznoliterackie syntezy prądów czy epok” jeszcze bardziej zaakcentowany został w rozprawie habilitacyjnej (Teksty i konteksty).

Maria Dąbrowska-Partyka rozpoczęła pracę w Instytucie Filologii Słowiańskiej po obronie doktoratu, przechodząc kolejno wszystkie stopnie wtajemniczenia swojego dydaktycznego, a więc nauczycielskiego, życia. W roku 2003 uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 2008 odebrała mianowanie i tytuł profesora zwyczajnego nauk humanistycznych. W Instytucie Filologii Słowiańskiej kierowała Zakładem Filologii Chorwackiej, Serbskiej i Słoweńskiej, w latach 2008-2012 pełniła funkcję zastępcy dyrektora instytutu. Poza pracą w macierzystej uczelni, w latach 1999-2003 dydaktycznie i naukowo wspierała także Katedrę Slawistyki na Uniwersytecie Gdańskim. Aktywnie uczestniczyła w
pracach Komisji Słowianoznawstwa PAN, pracach Komisji Kultury Słowian PAU (od 2010 roku jako jej wiceprzewodnicząca). Przez wiele lat stanowiła trzon redakcji „Pamiętnika Słowiańskiego”, w którym – w ostatnich latach regularnego ukazywania się czasopisma – pełniła funkcję redaktor naczelnej.

Opieką promotorską objęła sześć rozpraw doktorskich, pięć z nich obronionych zostało na Uniwersytecie Jagiellońskim, jedna na Uniwersytecie Gdańskim. Stawiającym pierwsze kroki w świecie nauki, ale też bardziej doświadczonym naukowcom, zawsze służyła serdeczną radą, konkretną wskazówką. Uważnie czytała dziesiątki stron przemyśleń kolejnych pokoleń swoich, ale i nieswoich, uczniów.

Dorobek Profesor Marii Dąbrowskiej Partyki obejmuje 161 pozycji, w tym: autorskie monografie; zbiorowe tomy naukowe będące efektem grantów, którymi kierowała; artykuły publikowane w tomach pokonferencyjnych oraz licznych czasopismach; recenzje; eseje a także przekłady tekstów naukowych i literackich. Jej teksty publikowane były w języku polskim, chorwackim, serbskim, słoweńskim i niemieckim.

Dominujące obszary zainteresowań naukowych badaczki to przede wszystkim: literatura w ujęciu kulturoznawczym, zagadnienia dotyczące przekładu oraz badania nad tożsamością kulturową i narodową Słowian Południowych.

Pierwszy, najbardziej obszerny, przeplatać się będzie z dwoma kolejnymi przez wszystkie lata aktywności naukowej Pani Profesor. Już pierwsza (wydana w 1988 roku) autorska monografia Poetyka i polityka. Proza serbskiej lewicy międzywojennej zwraca uwagę na szczególne zainteresowanie badaczki nie tyle samym uwikłaniem literatury i kultury w politykę, ile mechanizmami, które towarzyszą działaniom artystycznym w tymże uwikłaniu. Autorka wybiera uważną obserwację i opis mechanizmów, zamiast rozstrzygania dylematów epoki (odwołując się do słów Melchiora Wańkowicza – nie zamierza swoimi badaniami odpowiadać na pytanie: „Czy wieża z kości słoniowej czy skrzynka od mydła?”).

Wydanej w 1999 roku publikacji Teksty i konteksty. Awangarda w kulturze literackiej Serbów i Chorwatów patronuje przewrotny duch Gombrowicza. Autorka wyraźnie zaznacza swój dystans wobec „topniejącego getta profesjonalistów”. W tej oryginalnej propozycji odczytania wybranych aspektów chorwackiej i serbskiej awangardy ponownie nie tylko literaturę czyni obiektem swoich poszukiwań, ale także to, co pozostaje na jej obrzeżach (co jest istotnym dla tekstu i jego twórcy kontekstem).

W Świadectwach i mistyfikacjach. Przed i po Jugosławii z roku 2003 śledzimy badaczkę w jej mozolnym, niejednokrotnie deprymującym (gdyż skazanym na niedomówienia i porażki) odkrywaniu „cudzego świata”. W odkrywaniu tym czytelnikowi wskazana jest droga cierpliwego ponawiania prób. Maria Dąbrowska-Partyka zadała pytania o to, czym jest literaturoznawstwo, o wielojęzyczność w kulturze literackiej, o granice prawdy, o „początki” w procesie historycznoliterackim, czy też o obowiązki tłumacza i relację w jakiej przekład pozostaje z kulturą. Te i inne postawione w rozprawie pytania poprzedził ważny w moim przekonaniu apel, ważny, ponieważ aktualny we wszystkich aspektach pracy Pani Profesor. Apelując o cierpliwość napisała: „Nie wyrokujmy, jaka jest inność. Nie wyjaśniajmy, na czym polega „w istocie”. Powiedzmy raczej – w tym akurat miejscu i czasie tak, nie inaczej, potrafiliśmy ją opisać.” (s. 7)

W publikacji Literatura pogranicza-pogranicza literatury Profesor Dąbrowska literaturę postrzega konsekwentnie jako jeden z wielu języków kultury. Sytuacja pogranicza jest w rozprawie metaforą. Autorka zamknęła w niej egzystencjalną sytuację kultur, w których literatury zmuszone są odgrywać rolę kompensacyjną, występować „zamiast” wachlarza wyspecjalizowanych dyskursów. Taka definicja pograniczna trwale wpisała się w slawistyczną refleksję nad kulturą i literaturą, licznych badaczy skłoniła do zrewidowania swoich przemyśleń na temat kategorii takich jak centrum, peryferie czy granice.

Drugim szczególnie istotnym obszarem zainteresowań prof. Marii Dąbrowskiej-Partyki był przekład. Ukoronowaniem jej działań w tym obszarze są nie tylko teksty, cenne rozważania teoretyczne na temat zadań tłumacza literatury, czy nieprzekładalności istotnych tekstów kultury Słowian południowych. Zauważyć należy także ważny wkład badaczki w rozwój slawistycznej krytyki przekładu Wspomnieć trzeba w tym miejscu duże sukcesy dydaktyczne na tym polu. Prof. Dąbrowska wypromowała trzy doktoraty poświęcone zagadnieniom przekładowym, z powodzeniem prowadziła także cieszące się ogromnym zainteresowaniem magisterskie seminaria translatologiczne. Teoria przekładu, krytyka przekładu i nauczanie o nim - to nie wszystko. Działania te umocowane były w doświadczeniu własnej praktyki przekładowej. Slawiści wiedzą, jak ciekawymi propozycjami tłumaczeń autorstwa prof. Dąbrowskiej dziś dysponujemy. 

Obszar trzeci (problematykę tożsamościową) wymieniam, by osobno wspomnieć projekty grantowe, którymi Profesor Dąbrowska-Partyka kierowała w Instytucie Filologii Słowiańskiej: W poszukiwaniu nowego kanonu. Reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku (projekt zakończony publikacją w 2005 roku) oraz Kultury słowiańskie pomiędzy postkomunizmem a postmodernizmem (zamknięty w roku 2009). Obydwa projekty są świetnym dowodem na to, że mieliśmy do czynienia z badaczką, która nie bała się zadawać trudnych pytań, która niejednokrotnie pytania zadawała wyłącznie po to, by sprowokować kolejne. Projekt W poszukiwaniu nowego kanonu powstał, m.in. po to, by zadać pytanie o dylematy konstytuujące ważny moment w dziejach krajów postjugosłowiańskich, moment intensywnego budowania ich nowej tożsamości politycznej i kulturalnej. W Kulturach słowiańskich pomiędzy postkomunizmem a postmodernizmem Prof. Dąbrowska-Partyka znowu sięgnęła po prowokację, już na wstępie deklarując, że w opowiedzeniu się za bądź przeciw kategoriom przywołanym w tytule sensu jest tyle samo, co w „byciu za lub przeciw Peru” (tym razem zacytowała sentencję Terryego Eagletona). Maria Dąbrowska-Partyka była konsekwentna w swoich naukowych wyborach, zawsze wybierała „potrzebę wątpliwości”.

Wspomnienie przygotowała Dominika Kaniecka